Biologische klok en lichaamsgewicht

Schermlicht verstoort biologische klok

Sinds mensenheugenis zijn we eraan gewend dat dag en nacht elkaar in een keurig tempo afwisselen. Doorgaans passen we ons aan het ritme van het wisselen van licht en donker. Onderzoekers die zich hier al vanaf 1984 mee bezighouden krijgen hiervoor de Nobelprijs voor de geneeskunde. Als het licht is voelen we ons alerter en zodra het donkerder wordt neemt de alertheid doorgaans af. Nu wordt dat tegenwoordig echter wel eens ontregeld door alle kunstlicht en blootstelling aan blauw licht afkomstig van televisie, maar nog meer door computers, laptops, mobiele telefoons, etc. De blootstelling aan deze vormen van licht kan verstorend werken op de slaap en zo creëren we een social jetlag. Maar wat gebeurt er eigenlijk normaliter in het lichaam als we ons niet aan dat schermlicht blootstellen?

Dag-nachtritme in het lichaam

In de hersenen bevindt zich de nucleus suprachiasmaticus. Dit is een groepje zenuwcellen dat zich in de hypothalamus vlak boven het optisch centrum bevindt. In het optisch centrum wordt onder invloed van lichtinval ervoor gezorgd dat het bioritme vanuit het nucleus suprachiasmaticus aangestuurd om de biologische klokken in het lichaam aan te sturen. Zo wordt de pijnappelklier (epifyse) geactiveerd om melatonine aan te maken zodra het minder licht wordt. Melatonine zorgt ervoor dat we slaperig worden en daarom wordt dit ook wel het slaaphormoon genoemd. Zodra het weer licht wordt vermindert de productie van melatonine en wordt er meer cortisol (een stresshormoon) aangemaakt waardoor we ’s morgens wakker (alerter) worden.

Alle organen hebben een eigen bioritme

Daarnaast blijken alle organen, zoals de lever en de spijsverteringsorganen ook hun eigen biologische ritme te hanteren. Voor wie hier meer over wil lezen is het boek “Het innerlijk uurwerk” van Till Roenenberg een aanrader. Deze onderzoeker beschrijft aan de hand van praktische voorbeelden hoe de verschillende biologische klokken in ons lichaam werken en wat dat voor gevolgen heeft voor het menselijk functioneren. Ook staat hij stil bij het fenomeen “ochtendmensen en avondmensen” en op welke moment van de dag de verschillende organen hun optimale prestatie leveren.

Biologische klok in spijsverteringskanaal verstoord door ploegendienst

Voor de stofwisseling is het bioritme van de lever leidend. De lever speelt een belangrijke rol in alle stofwisselingsprocessen in het lichaam. Het spijsverteringskanaal begint in de ochtend langzaamaan op gang te komen en laat op de avond is het spijsverteringskanaal minder actief. Toch zijn er mensen die vanwege hun werk ook ’s nachts moeten werken. Uit onderzoek blijkt echter dat mensen die in ploegendienst werken vaker last hebben van maag- en darmklachten, zoals gastro-oesophagale reflux (GERD), obstipatie en diarree. Het voortdurend wisselen van dag- en nachtritme kan ook leiden tot verschillende nadelige gezondheidseffecten zoals een verhoogde nuchtere waarde van glucose en LDL-cholesterol, oftewel het “ongunstige” cholesterol. Verder kan ploegendienst door het verstoren van het normale bioritme ook leiden tot hoge bloeddruk, overgewicht en obesitasen bepaalde vormen van kanker.

Wat zijn aan te raden maatregelen?

Op dit moment wordt er nog veel onderzoek gedaan om zo optimaal mogelijke voedingsrichtlijnen op te stellen voor mensen die in ploegendienst werken. Ook hier geldt echter dat het geen kwestie is van “one size fits all”, omdat een politieagent met heel andere omstandigheden te maken heeft dan een medewerker in de petrochemische industrie, een verpleegkundige of een loods in de zeevaart. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat oudere professionals gevoeliger zijn voor de ontregelingen in de stofwisseling die het gevolg kunnen zijn van het in ploegendienst werken dan jongere werknemers.
Toch is er wel een aantal maatregelen die voor al deze mede werkers kan worden geadviseerd, namelijk: eet zoveel mogelijk volgens de Richtlijnen Goede Voeding. Dat is eenvoudig gezegd, maar daarvoor is het wel nodig dat er ook voldoende gezonde voedingsmiddelen voorhanden zijn tijdens de late en nachtdiensten voor deze professionals.

En wat is het handigste advies qua timing?

Het handigst is om zoveel mogelijk het “normale eetritme” aan te houden. Dus ’s morgens een normaal ontbijt etc., maar voor werknemers in ploegendienst is dat niet mogelijk. Toch is het belangrijk dat ze wel voldoende eten om zo alert mogelijk te zijn, zodat ze hun werk zo goed mogelijk kunnen doen en hun gezondheid zo goed mogelijk in stand houden. Tijdens de nachtdienst kunnen ploegendienstwerkers dus het beste beginnen met een maaltijd die eiwitrijk is om alert te worden en voldoende te drinken gedurende de nacht om alert te blijven. Als ze starten met een maaltijd die voldoende verzadiging biedt kan het gemakkelijker zijn om de verleiding voor een vette of zoete snack te weerstaan.  
Werknemers in ploegendiensten kunnen als gevolg van vermoeidheid eerder in de verleiding komen tot het eten van vette en zoete snacks. Toch is dat niet aan te raden, omdat deze ook bijdragen aan een verstoring van de stofwisseling en het ontstaan van overgewicht. Kortom ze moeten vaak nog sterker in hun schoenen staan om voedselverleidingen te weerstaan.  

Een algemeen advies?

Op dit moment is er nog onvoldoende bekend om een meer gedetailleerd advies te geven over de timing van alle maaltijden gedurende de nacht. Voor iedereen is het raadzaam om vooral te eten volgens de Richtlijnen Schijf van Vijf. Voor professionals die in ploegendienst werken is dat nog meer een must, maar daarvoor geldt ook dat het gebruik van normale gezonde voedingsmiddelen zoveel mogelijk moet worden gefaciliteerd zodat het risico op ziekten zoveel mogelijk wordt beperkt.

Geplaatst door Anneke Palsma op 6 October 2017